Επιτροπή Συντήρησης του Ναού του Επικούριου Απόλλωνα (ΕΣΝΕΑ)
Με την σύσταση το 1975 της Επιτροπή Συντήρησης του Ναού του Επικούριου Απόλλωνα (ΕΣΝΕΑ), που είχε ως στόχο τον προγραμματισμό και την εποπτεία των αναγκαίων έργων για τη συντήρησή του μνημείου, ξεκινά η συστηματική προσπάθεια για την αποκατάσταση του Ναού Επικούριου Απόλλωνα στη σύγχρονη εποχή.
Η Eπιτροπή, αποτελούμενη από αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, πολιτικούς µηχανικούς και χηµικούς, προέβη στη συστηµατική και σε βάθος μελέτη των αναγκών και αδυναμιών του ναού, διενεργώντας συστηµατικές ανασκαφικές έρευνες και εκπονώντας λεπτοµερείς αρχιτεκτονικές αποτυπώσεις.
Εν όψει της έναρξης του έργου αποκατάστασης, ως το έτος 2000 έλαβαν χώρα κάποιες προπαρασκευαστικές ενέργειες όπως η εγκατάσταση μεγάλης γερανογέφυρας που περιβάλλει το μνημείο για την καταβίβαση και ανύψωση των αρχιτεκτονικών μελών, διαμόρφωση χώρων για το προσωπικό και τους επισκέπτες, προμήθειες εργαλείων κ.α.
Αντισεισµικό ικρίωµα
Το 1985 έγινε η εγκατάσταση νέου αντισεισµικού ικριώµατος. Το σύστημα είναι πλήρως αναστρέψιμο και ενισχύει την δομική σταθερότητα των επιστυλίων και των κιόνων μέχρι την ολοκλήρωση της εκ βάθρων αποκατάστασης του μνημείου.
Το Στέγαστρο
Στερέωση του βόρειου πτερού του ναού (2001 – 2015)
Με χρηματοδότηση αρχικά από το Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης (ΚΠΣ) 2000-2006 και εν συνεχεία από το Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ) 2007-2013 ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2001 το έργο της στερέωσης του βόρειου πτερού του μνημείου των Βασσών. Η πρώτη φάση του διήρκησε ως τον Ιούνιο του 2009 ενώ λίγο αργότερα το 2ο εξάμηνο του 2011 υλοποιήθηκε η δεύτερη φάση του με ολοκλήρωση το τέλος του 2015.
- καταβίβαση των επιστυλίων,
- απομάκρυνση των κιόνων ολόσωμων,
- αποσυναρμολόγηση των λίθων των τριών αναβαθμών της κρηπίδας καθώς και της ανώτερης στρώσης της θεμελίωσης (δηλαδή της ευθυντηρίας),
- στερέωση της θεμελίωσης, αποκατάσταση της ακεραιότητας των αποσυναρμολογημένων λίθων και συντήρηση του υλικού τους,
- επανατοποθέτηση των λίθων με ταυτόχρονο εφοδιασμό τους με νέα συνδετήρια στοιχεία από τιτάνιο,
- επαναφορά των κιόνων, και, τέλος,
- αποκατάσταση, επανατοποθέτηση και επανασύνδεση των επιστυλίων.
Έτσι, συνολικά κατά την αποκατάσταση της βόρειου πτερού του μνημείου των Βασσών (2001-2015) ο συνολικός αριθμός των αρχιτεκτονικών μελών που αποκαταστάθηκαν ανήλθε στα 212, το σύνολο των λαξευμένων συμπληρωμάτων που τοποθετήθηκαν σε αρχαία μέλη στα 190, οι πραγματοποιηθείσες συγκολλήσεις στις 1204, και τα εξολοκλήρου λαξευμένα νέα μέλη στα 10.
Κατά την περίοδο αυτή των δεκατεσσάρων ετών, οι πραγματοποιηθείσες εργασίες οδήγησαν στην ολοκλήρωση της αποκατάστασης του βόρειου τμήματος του αρχαίου κτηρίου που περιλαμβάνει τους 6 κίονες της βόρειας όψης του, τα βορειότερα τμήματα των μακρών πλευρών του που εμπεριέχουν από 1 κίονα και το περικλειόμενο δάπεδο.
Τα αποτελέσματα των εργασιών αυτής της περιόδου στο βόρειο πτερό του Ναού Επικούριου Απόλλωνα, μπορούν να συγκριθούν με την πλήρη αποκατάσταση ενός αρχαίου μνημείου μικρού μεγέθους, όπως αυτού του ναού της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη των Αθηνών.
Η στερέωση των μακρών πλευρών (2019 – 2023)
Μετά την διάλυση της Επιτροπής Συντήρησης του Ναού του Επικούριου Απόλλωνα (ΕΣΝΕΑ), η σκυτάλη του έργου πέρασε στην Κεντρική Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού.
Έπειτα από έγκριση της μελέτης των Κ. Παπαδόπουλου – Β. Σαββατιανού του Υπουργείου Πολιτισμού το Σεπτέμβριο του 2015, η πρώτη φάση του έργου στερέωσης των μακρών πλευρών του μνημείου (Γ’ φάση από την έναρξη) εντάχθηκε στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Επιχειρηματικότητα, Ανταγωνιστικότητα και Καινοτομία” 2014-2020 ως Πράξη με τίτλο «Αποκατάσταση – Ανάδειξη ναού Επικούριου Απόλλωνα Βασσών – Γ΄ φάση»
Το Υποέργο με τίτλο «Αποκατάσταση βορειότερων τμημάτων μακρών πτερών ναού Επικούριου Απόλλωνα Βασσών» που εντάχθηκε στην ανωτέρω Πράξη, πραγματοποιήθηκε απολογιστικά και με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας, διήρκησε από τον Φεβρουάριο 2019 έως και τον Νοέμβριο 2023 και η δαπάνη υλοποίησής του ανήλθε στο ποσό των 1.276.443,84 €.
Οι δύο κύριοι στόχοι του αφορούσαν:
(α) τη στερέωση δύο τμημάτων του μνημείου, ένα στην ανατολική πλευρά του που περιλαμβάνει δύο κίονες (τους 3ο και 4ο από Β.) και ένα στη δυτική πλευρά του μνημείου που περιλαμβάνει ένα κίονα (τον 3ο από Β.), και (β) την αποκατάσταση και αναστήλωση στη βόρεια όψη του μνημείου τριών εκ των έξι ελλειπόντων λίθων του επιστυλίου, για τους οποίους σύμφωνα με πρόσφατη σχετική μελέτη είναι γνωστό ότι ο ένας εξ αυτών είχε καταρρεύσει περί τον 13ο ή τον 14ο μ.Χ. αιώνα, πιθανώς ως συνέπεια ενός ισχυρού σεισμού από κοινού με ολίγους άλλους, ενώ οι άλλοι δύο λίθοι ανετράπησαν το καλοκαίρι του 1812, από τους τότε ανασκαφείς του αρχαίου ναού, για να εξαλειφθεί το ενδεχόμενο να καταπέσουν κατά τη διάρκεια των εργασιών.
Προκειμένου να επιτευχθούν οι ανωτέρω στόχοι, στις περιοχές επέμβασης στο μνημείο, μεταξύ άλλων:
(i) έλαβαν χώρα εργασίες καταβίβασης λίθων επιστυλίων, απομακρύνσεις από το μνημείο κιόνων ολόσωμων (Εικ. 1), και αποσυναρμολογήσεις λίθων κρηπίδας και ευθυντηρίας,
(ii) πραγματοποιήθηκαν εργασίες ενίσχυσης της θεμελίωσης, με την κατασκευή τοιχαρίων υποστήριξης και αντιστήριξης στο δυτικό θεμέλιο, και τη διαμόρφωση στρώσης από σταθεροποιημένη άργιλο μεταξύ του βραχώδους υποβάθρου και των λίθων ευθυντηρίας,
(iii) αποκαταστάθηκε η ακεραιότητα των αποσυναρμολογημένων λίθων (με συγκολλήσεις των θραυσμάτων τους καθώς και συμπληρωματικών τεμαχίων τους, Εικ. 2),
(iv) αναστηλώθηκαν οι τρεις λίθοι του βόρειου επιστυλίου (Εικ. 3, 4), ανατάχθηκαν οι αποκαταστημένοι λίθοι στις μακρές πλευρές και επανήλθαν στο μνημείο οι τρεις κίονες (Εικ. 5, 6), και τέλος
(v) πραγματοποιήθηκε η επανασύνδεση, με νέα στοιχεία από τιτάνιο, όσων λίθων είχαν εκ της κατασκευής τους μεταξύ των συνδέσεις.
Συνολικά από το 2001 έως και τον Νοέμβριο του 2023:
είναι οι οπλισμένες συγκολλήσεις μεγάλων θραυσμάτων και συμπληρωμάτων αρχιτεκτονικών μελών έχουν πραγματοποιηθεί
είναι το σύνολο των λαξευμένων συμπληρωμάτων που τοποθετήθηκαν σε αρχαία μέλη
είναι ο συνολικός αριθμός των αρχιτεκτονικών μελών που έχουν αποκατασταθεί και επανατοποθετηθεί στο μνημείο
είναι τα εξολοκλήρου νέα μέλη που έχουν λαξευθεί και τοποθετηθεί στον αρχαίο ναό
Με τις πρόσφατες εργασίες, οι οποίες συνιστούν τη φυσική συνέχεια του εκτελεσμένου από το 2001 έως το 2015 έργου αποκατάστασης του βόρειου πτερού του μνημείου των Βασσών, που είχε εκτελεστεί υπό την εποπτεία της Επιτροπής Συντήρησης Ναού Επικούριου Απόλλωνα, αφενός υλοποιήθηκε επιτυχώς η πρώτη φάση αποκατάστασης των μακρών πλευρών του μνημείου, θέτοντας «στέρεες βάσεις» για τη συνέχιση και ολοκλήρωση του έργου και στα μακρά πτερά του, και αφετέρου επανατοποθετήθηκαν στη πρόσοψη του αρχαίου ναού τρία σημαντικά αρχιτεκτονικά μέλη του (μετά περίπου επτά αιώνες το ένα και περίπου δύο αιώνες τα άλλα δύο) αποκαθιστώντας τη συνέχεια του βόρειου επιστυλίου του για πρώτη φορά μετά το 1812.
Αξίζει να αναφερθεί, επίσης, ότι το εν λόγω πολύπλευρο έργο όχι μόνο στοχεύει στη συντήρηση και την επαρκή ενίσχυση ενός αρχαίου κτηρίου, αλλά έχει ως απώτερο σκοπό τη διατήρηση για τις μελλοντικές γενιές ενός μνημείου παγκόσμιας ακτινοβολίας (όπως είναι γνωστό, ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα περιλαμβάνεται από το 1986 στο Κατάλογο των Μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO). Τέλος, το έργο συνεισφέρει και στην προσέλκυση περισσοτέρων επισκεπτών στον αρχαιολογικό χώρο των Βασσών, ο οποίος βρίσκεται σε μία δυσπρόσιτη περιοχή, απομακρυσμένη από τα μεγάλα αστικά κέντρα της Πελοποννήσου, που είναι όμως ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους και διάσπαρτη με πολλούς άλλους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους (Αρχαίας Φιγάλειας, Ιερού Λυκαίου Δία, Αρχαίας Αλίφειρας κ.α.)
