Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, ο ναός ήταν σε χρήση τουλάχιστον ως και την εποχή κατά την οποία τον επισκέφθηκε ο Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.) στον οποίο οφείλουμε την μοναδική από την αρχαιότητα περιγραφή του. Στους αιώνες που ακολούθησαν, φαίνεται πως η ανθρώπινη επέμβαση και τα φυσικά φαινόμενα προκάλεσαν την φθορά και απαξίωση του μνημείου. Ο ναός ξεχάστηκε και μόνο οι κτηνοτρόφοι και κάτοικοι της περιοχής γνώριζαν την ύπαρξή του.
Παρήλθαν δεκαέξι αιώνες σιωπής και λήθης μετά την επίσκεψη του Παυσανία τον 2ο αι. μ. Χ., μέχρι την εποχή του διαφωτισμού και των ευρωπαίων περιηγητών, οπότε το μνημείο έρχεται εκ νέου στο προσκήνιο της ιστορίας.
Η πλούσια ιστορία, οι συναρπαστικοί μύθοι και το μεγάλο φυσικό κάλλος της περιοχής αποτυπωμένα στα κείμενα των συγγραφέων της αρχαιότητας, ήταν τα κίνητρα που ώθησαν τους ευρωπαίους περιηγητές από τα τέλη του 18ου αιώνα και έπειτα να επισκέπτονται και να εξερευνούν τις Βάσσες.
Voyage dans la Grèce
Ναός του Επικούριου Απόλλωνα
POUQUEVILLE, François-Charles-Hugues-Laurent. Grèce. Paris, Firmin Didot, MDCCCXXXV [=1835].
Πρώτος ο Γάλλος αρχιτέκτονας Jochakim Bocher περιοδεύοντας στην Αρκαδία το 1765, εντόπισε στο ορεινό τοπίο το μνημείο που είχε ταξιδέψει στο χρόνο με όρθιους όλους σχεδόν τους κίονες και το ταύτισε αμέσως με το ναό του Επικούριου Απόλλωνα που αναφέρει ο Παυσανίας. Ωστόσο η πρώτη δημοσίευση του ναού των Βασσών έγινε από τον Άγγλο λόγιο Richard Chandler λίγα χρόνια αργότερα, το 1776, ο οποίος είχε ενημερωθεί για τον μνημείο από τον Bocher. Λίγο καιρό πριν είχε δολοφονηθεί από κλέφτες που δρούσαν στην περιοχή των Βασσών όπου είχε επιστρέψει ο Γάλλος αρχιτέκτονας για να μελετήσει το μνημείο.
Από τότε ο ναός θα προσελκύσει πολλούς αρχαιολάτρες περιηγητές από την Ευρώπη, καλλιτέχνες, επιστήμονες οι οποίοι γοητεύονται από την άγρια ομορφιά του τοπίου και του ιστορικού μνημείου το οποίο μελετούν, σχεδιάζουν ή ζωγραφίζουν κάνοντας κάποιοι από αυτούς παρατηρήσεις μορφολογικές και ρυθμολογικές . Βεβαίως κάποιοι βρίσκουν την ευκαιρία να το… λεηλατήσουν.
Ο κατάλογος περιλαμβάνει τον Γάλλο Louis Γ.5. Fauvel σχεδιαστή και αρχαιολόγο, Αντιπρόξενο στην Αθήνα, ο οποίος ταξιδεύει στις Βάσσες το 1787 και τον συμπατριώτη του γιατρό, διπλωμάτη, συγγραφέα και φιλέλληνα François Ch.H.L. Pouqueville ο οποίος συμπεριλαμβάνει τις Βάσσες στο έργο του Voyage dans la Grèce (1820-21) που γνώρισε μεγάλη απήχηση.
Επίσης και ο Άγγλος αρχιτέκτονας Robert Smirke σχεδίασε το ναό, ενώ ο Ιρλανδός συγγραφέας, ζωγράφος και περιηγητής Edward Dodwell αναφέρει τις εντυπώσεις του για το ναό στο σύγγραμμά του A Classical and Topographical Tour through Greece (1819) αφιερωμένο στα ταξίδια του στην Ελλάδα, όπου περιγράφει με αρκετή σαφήνεια την κατάσταση διατήρησης του μνημείου.
O Dodwell με αφορμή την επίσκεψή του στο ναό των Βασσών το 1806 η οποία του προκάλεσε μεγάλη εντύπωση όταν τον αντίκρυσε, σχολιάζει ότι οι αρχαίοι Έλληνες επέλεγαν τα κατάλληλα σημεία για να κτίσουν τους ναούς τους, με σκοπό μεταξύ άλλων και να προκαλέσουν έκπληξη, και να εμπνεύσουν δέος σε όσους πλησίασαν το ιερό του.
DODWELL, Edward
Ναός του Επικούριου Απόλλωνα
Views in Greece, from Drawings by Edward Dodwell Esq. F.S.A &c., London, Rodwell and Martin, 1819.
Καθοριστική για το μνημείο ωστόσο απέβη η αποστολή «αρχαιολατρών» Ευρωπαίων που έφθασε στις Βάσσες το καλοκαίρι του 1811 με σκοπό να ερευνήσει αρχαιολογικά το μνημείο και οδήγησε στην αποκάλυψη αλλά και απώλεια πολλών στοιχείων που αποτελούν μέρος από την “αλήθεια” του μνημείου στην οποία γίνεται παρουσίαση σε ξεχωριστή ενότητα του ισοτόπου.
Έκτοτε μια πλειάδα μελετητών επισκέπτεται τον Ναό του Επικούριου Απόλλωνα και συμπληρώνουν είτε με τις μελέτες και παρατηρήσεις τους είτε με τα σχέδια και τους ζωγραφικούς πίνακές τους τις πολύτιμες πληροφορίες για το μνημείο και την ιστορία του. Σε αυτούς συγκαταλέγονται ο T.L.Donaldson, (1819) ο T. Abercromby Trant (1830) ο Γερμανός ζωγράφος Carl Rottmann, ο L.Ross (1940) οι F. G. Welker (1842) και F.C.Penrose (1847) και ο D. Lebouteux (1853),
Στη σημαντική και μεγάλη δεξαμενή πληροφοριών που περιλαμβάνει αρχιτεκτονικά σχέδια, αποτυπώσεις, μετρήσεις και εικαστικές απεικονίσεις του ναού ανατρέχουν και οι επιστήμονες της σύγχρονης εποχής, προκειμένου να συμπληρώσουν το παζλ και να συμβάλλουν στο έργο της μελέτης και αποκατάστασης με την μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια του μνημείου.
